სავალდებულო ცეკვა შიმშილთან
ავტორი: გიორგი ნიჟარაძე
ჰერტა მიულერის ეროვნების აღსანიშნავად ხშირად იყენებენ ხოლმე სიტყვებს: რუმინელ-გერმანელი, რუმინული წარმოშობის, გერმანულენოვანი. ფაქტია, მისი ცხოვრება ორივე ამ ქვეყანასთან მჭიდროდაა დაკავშირებული. ჰერტა მიულერი 1953 წელს დაიბადა დასავლეთ რუმინეთში მდებარე პატარა სოფელ ნიცკიდორფში. სოფელი ძირითადად ეთნიკური გერმანელებით იყო დასახლებული. მწერალი ტიმიშოარის უნივერსიტეტში სწავლობდა რუმინულ და გერმანულ ფილოლოგიას. უნივერსიტეტის დასრულების შემდეგ სხვადასხვა ადგილას მუშაობდა, თუმცა კომუნისტურ რუმინეთში ჰერტა მიულერს დიდხანს არ დაედგომებოდა - 1987 წელს იგი მეუღლესთან ერთად გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში გადასახლდა.
საცხოვრებელი ადგილი შეიცვალა, მაგრამ სამშობლოზე ფიქრი არ შეუწყვეტია. პირველი წიგნები რუმინულ ენაზე დაწერა. შემოქმედების მთავარ თემად დიქტატურა აირჩია. დიდი არჩევანი არც ჰქონია: როგორც ერთ ინტერვიუში ამბობს, ამის გარდა ბევრი არც არაფერი მინახავსო. 2009 წელს ყველა მწერლისთვის სანატრელი ნობელის პრემიაც მიიღო, პოეზიასა და პროზაში ჩაგრულთა ცხოვრების გულახდილად ასახვისთვის.
1940 წელს რუმინეთი, დიქტატორ ანტონესკუს მეთაურობით, ფაშისტურ გერმანიასთან შევიდა ალიანსში. გერმანელთა სამსახურში ჩადგა ჰერტა მიულერის მამაც. თუმცა 1944 წელს რუმინეთში წითელი არმია შეიჭრა, ანტონესკუ დააპატიმრეს და სიკვდილით დასაჯეს, რუმინეთის ახალი მთავრობა საბჭოთა კავშირს დაემორჩილა და ნაცისტურ გერმანიას ომი გამოუცხადა. 1945 წელს სტალინის დავალებით რუმინეთში მცხოვრები 17-დან 45 წლამდე გერმანელები (მათ შორის, ჰერტა მიულერის დედაც) „აღდგენით“ სამუშაოებზე გაგზავნეს საბჭოთა კავშირში.
ასეთი იყო ისტორიული ფონი, რომელიც შთაგონების წყარო გახდა მწერლის 2009 წელს დაწერილი რომანისთვის - „სუნთქვის საქანელა“. დეპორტაციის თემა რუმინეთში ტაბუდადებული იყო და მიულერმა მხოლოდ 2001 წელს გადაწყვიტა ამ თემის რეფლექსია. მშობლიურ სოფელში ის ადამიანები გამოჰკითხა, ვინც ბანაკში ცხოვრება თავის თავზე გამოცადა. ასეთთა შორის იყო პოეტი ოსკარ პასტიორიც, ვისთან ერთადაც მიულერმა წიგნის დაწერა განიზრახა. თუმცა პასტიორი რამდენიმე წელიწადში გარდაიცვალა და საქმის ბოლომდე მიყვანა მიულერს მარტოს მოუხდა. თუმცა, მისივე თქმით, პასტიორის წვლილი ამ რომანის დაწერაში განუზომელია. სწორედ ის არის რომანის მთავარი პერსონაჟის პროტოტიპიც და მთხრობელიც.
„სუნთქვის საქანელა“ უკვე ხანში შესული ლეოპოლდ აუბერგის მონოლოგია. 17 წლის ასაკში იგი სხვა ეთნიკურ გერმანელებთან ერთად ნოვო-გორლოვკაში, შრომით ბანაკში ხვდება. თან მიაქვს ერთი ჩემოდანი, რომელიც ადრე გრამოფონის ყუთი იყო. ჩემოდანში ბევრი არაფერია: რამდენიმე ჰიგიენური ნივთი, ცოტა ტანსაცმელი, საგზალი და ოთხი წიგნი, რომლებსაც წაკითხვა არ უწერიათ - ქაღალდი ხომ ასე ძვირად ფასობს ბანაკში.
ლეოს მონათხრობიდან ვეცნობით ბანაკის ყოველდღიურობას, უამრავ პერსონაჟსა და მათ პირად თუ საერთო ისტორიებს. ბანაკში „ინტერსაზოგადოებაა“ შეკრებილი, სხვადასხვა ქალაქსა და მხარეში მცხოვრებმა ხალხმა ერთად მოიყარა თავი. არცერთი ჩვენგანი ომში არ ყოფილა, მაგრამ რუსების აზრით, ჰიტლერის დანაშაულში ბრალი ჩვენც მიგვიძღოდაო, ამბობს ლეო და ბანაკში მოხვედრის აბსურდულობას უსვამს ხაზს.
ბანაკში ცხოვრება ყოველდღიურ გაუსაძლის ფიზიკურ შრომას ნიშნავს. ამასაც აიტანს კაცი, მაგრამ შიმშილს - ვერა. შიმშილის ანგელოზი ამ წიგნის ერთ-ერთი მთავარი პერსონაჟია. მართალია, იგი არასდროს ჩანს, რადგან ფორმა არ აქვს, მაგრამ მაინც სულ შენ გვერდითაა, ზოგჯერ აჩრდილივით თავზე გადგას, ზოგჯერ კი შენს სხეულში იდებს ბინას. მისგან დასვენებას მხოლოდ მაშინ ახერხებ, როცა გძინავს, თუმცა ესეც დროებითია. მისგან გაქცევა ცოტა ხნით შეიძლება, მაგრამ არა სამუდამოდ. ამიტომაცაა, რომ ლეო ბანაკიდან გათავისუფლების შემდეგაც მუდმივ ჭიდილშია შიმშილთან და ათწლეულების მანძილზე მხოლოდ იმიტომ ჭამს, რომ შიმშილის ანგელოზს აჯობოს. ჭამს დაუზარლად და ამით, ალბათ, თავისებურ პროტესტსაც გამოხატავს.
შიმშილს შეუძლია მკვლელობაც კი ჩაგადენინოსო, ამბობს პროტაგონისტი, რომელიც ერთ-ერთი მონაწილეა ბანაკში პურის ქურდის სამაგალითოდ დასჯისა. პური აქ ხელშეუხებელია და ჰაერივით საჭირო. მას ერთი ჯადოსნური თვისებაც აქვს: როცა შენი პური გაცვლა-გამოცვლის შემდეგ სხვის ხელში აღმოჩნდება, იგი თითქოს დიდდება, ფუვდება. ახლა კი წარმოიდგინეთ, რა ბედი ეწევა მას, ვინც თანაბანაკელს ხუთი დღის ნაგროვებ პურს მოპარავს!
ნივთებს ბანაკში კიდევ ერთი თვისება აქვთ, მათ შეიძლება გულისხმიერება შეიძინონ. ასე მოხდა ლეოსა და ცხვირსახოცის შემთხვევაში. ცხვირსახოცი ერთადერთი საჩუქარი იყო ბანაკში ხუთწლიანი ცხოვრების განმავლობაში, ზრუნვის ერთადერთი გამოვლინება. გასაკვირი არცაა, რომ ცხვირსახოცი ბებიის მიერ ნათქვამ მანუგეშებელ ფრაზას შეერწყა და სწორედ ის იყო ერთადერთი „ადამიანი“, რომელიც ბანაკში მასზე ზრუნავდა.
ხუთი წლის თავზე, უკვე მაშინ, როდესაც ბანაკი თითქმის სახლად იქცევა, ლეო და მისი თანაბანაკელები შინ ბრუნდებიან. თუმცა ყველა არა. უმეტესობა ბანაკში სამუდამოდ რჩება, მისი სხეული ცემენტის გროვას შეერწყმება ან მას შიმშილის ანგელოზი უღებს ბოლოს. და საერთოდაც, ბანაკს მხოლოდ ფიზიკურად ტოვებ, ის სამუდამოდ შენთან რჩება, ისევე, როგორც შიმშილის ანგელოზი. ისევე, როგორც სამშობლომ არ დატოვა ჰერტა მიულერი. ბანაკი ერთ ჭეშმარიტებას მაინც გასწავლის: 1 ნიჩბის მოსმა = 1 გრამ პურს. და მნიშვნელობა არა აქვს, ბანაკში ხარ დატყვევებული თუ მისგან შორს თავისუფლებით ტკბები: ეს თანაფარდობა ყოველთვის ჭეშმარიტია - ერთი ნიჩბის მოსმა ყოველთვის უდრის ერთ გრამ პურს.
შენებისა და ნგრევის ხელოვნება
ავტორი: გიორგი ნიჟარაძე
1945 წლის 8 მაისს, გერმანიის ჯარების კაპიტულაციითა და ნაციონალ-სოციალისტური სახელმწიფოს დაშლით, შეიძლება ითქვას, გერმანიაში დრო გაჩერდა და საათი ახლებურად, სულ სხვა მიმართულებით დატრიალდა. ქვეყანა ახალი რეალობის წინაშე დადგა, რეალობისა, რომელიც წარსულის გავლენისგან თავის არიდებას და ახალი, განსხვავებული მიმართულებით სვლას საჭიროებდა.
კრიზისისგან თავის დაღწევა შესაძლებელია „ახლის დაბადებით“, რომელმაც სრულად უნდა უარყოს ძველი და ახალი სიტყვა თქვას. ასეთ დროს იზრდება კულტურისა და ლიტერატურის როლი. სხვას ვის შეუძლია ქვეყნის ახალ რელსებზე გადაყვანა, თუ არა მწერალსა და ხელოვანს? განსაკუთრებით კი მაშინ, როცა იგი ლიტერატურული საქმიანობის გარდა, საზოგადოებრივ ცხოვრებაშიც აქტიურადაა ჩაბმული.
სწორედ ამ კრიზისულ პერიოდში ჩნდებიან საზოგადოებრივ ასპარეზზე „ნანგრევების ლიტერატურის“ (Trümmerliteratur) წარმომადგენლები, რომლებიც მიზნად ისახავენ გერმანულ ლიტერატურაში წარსულის გადააზრებას და ახალი სიტყვის თქმას. ამ ნელი და საფრთხილო პროცესის ხელშესაწყობად, პირველ რიგში, საჭირო იყო ნაციონალ-სოციალისტური იდეოლოგიისა და ხალხში შემორჩენილი მბჟუტავი ეგზალტაციის დახშობა, რასაც ხელს უწყობდა საზოგადოებაში გამეფებული კოლექტიური დანაშაულის გრძნობა.
მწერალთა უმეტესობამ მეორე მსოფლიო ომის საშინელება თავის ტყავზე გამოცადა, ნახა უამრავი ადამიანის პირადი თუ კოლექტიური ტრაგედია. შინ დაბრუნებულები კი ნანგრევების წინაშე აღმოჩნდნენ. ისინი ცდილობდნენ ომში თავიანთი ბრალეულობის მასშტაბი დაედგინათ და გამოესყიდათ როგორც მთლიანად ერის, ისე თავიანთი პირადი დანაშაული. ამასთანავე, საჭირო იყო ხელახალი აღზრდა იმ თაობისა, რომლის მენტალობაც ნაციონალ-სოციალიზმის პირობებში ჩამოყალიბდა. ლიტერატურა კი ერთ-ერთი გზა იყო ცვლილებებისთვის.
ამავე პერიოდში ყალიბდება „ჯგუფი 47“, იმ გერმანულენოვანი მწერლების გაერთიანება, რომელთა რეგულარული შეხვედრების ინიციატორი იყო გერმანელი ჰანს-ვერნერ რიხტერი. ისინი დროგამოშვებით ხვდებოდნენ ერთმანეთს და თავიანთ ნაწერებს საჯაროდ კითხულობდნენ. ამასთანავე, ჯგუფი ცდილობდა, ხელი შეეწყო ახალბედა ავტორებისთვის, მათთვის განვითარების საშუალება მიეცა. ამისათვის მათ დაწესებული ჰქონდათ პრემია, რომლის მიღებაც იმის დასტური იყო, რომ ახალგაზრდა მწერლის ლიტერატურულ კარიერას მნიშვნელოვანი საფუძველი ჩაეყარა. ეს ჯილდო სხვადასხვა დროს მიიღეს ისეთმა მწერლებმა, როგორებიც იყვნენ გიუნტერ გრასი, ინგებორგ ბახმანი, პეტერ ბიქსელი და სხვები.
ჰაინრიხ ბიოლი ამ პრემიის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი და გამორჩეული ლაურეატია. სწორედ „ჯგუფი 47-ის“ შეკრებაზე წაიკითხა მან პირველად საჯაროდ თავისი ნაწარმოები, რამაც სათავე დაუდო მის ლიტერატურულ კარიერას. ბიოლი დაიბადა 1917 წელს კიოლნში. იგი ადრეული ასაკიდანვე ნაციონალ-სოციალიზმის დიდი მოწინააღმდეგე იყო, თუმცა, როგორც მკვლევრები აღნიშნავენ, მის ამ წინააღმდეგობას არც ისე რადიკალური ფორმა ჰქონდა, რაც აიხსნებოდა მისი მშობლიური ქალაქის კათოლიციზმით. მწერალი 1939 წელს ჯარში გაიწვიეს, მეორე მსოფლიო ომის დაწყებამდე რამდენიმე კვირით ადრე. ჯარში მან ექვს წელიწადს იმსახურა, ევროპის მასშტაბით ბევრ სხვადასხვა ადგილას მოუხდა მოგზაურობა და თავისი თვალით იხილა ომის მთელი საშინელება. ბიოლი ერთ-ერთი იყო იმ მწერალთაგან, ვისაც შინ დაბრუნების შემდეგ გაპარტახებული ქვეყანა დახვდა.
ჰაინრიხ ბიოლის ნაწარმოებები დიდად პოპულარულია საქართველოში, რაც იმითაცაა განპირობებული, რომ მწერალი ორჯერ ეწვია საქართველოს და ახლო ურთიერთობა ჰქონდა ქართველ გერმანისტებთან: ნოდარ კაკაბაძესთან, რეზო ყარალაშვილთან, ნელი ამაშუკელთან. მწერლის ნაწარმოებების ქართულად თარგმნა ჯერ კიდევ XX საუკუნის 60-იან წლებში დაიწყო და წლების განმავლობაში მკითხველმა იგი შეიყვარა, როგორც შემოქმედების, ისე საზოგადოებრივ ასპარეზზე აქტიურობის გამო.
ბიოლის პოპულარობის მიუხედავად, სულ რაღაც ორიოდე წლის წინ ითარგმნა რომანი „ბილიარდი ათის ნახევარზე“ - ბევრის აზრით, მწერლის საუკეთესო ნაწარმოები. წიგნი ქართულად დავით კაკაბაძემ თარგმნა და გამომცემლობა „სიესტამ“ დასტამბა. „ბილიარდის“ ასეთი „ნაგვიანევი“ გადმოქართულება, შესაძლოა, იმითაც იყოს გამოწვეული, რომ ეს ნაწარმოები ბიოლის წიგნებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე ჩახლართული და კომპლექსურია.
წიგნში ათზე მეტი პერსონაჟის პერსპექტივას ვეცნობით. მათი უმრავლესობა შინაგანი მონოლოგის ფორმით გადმოსცემს სათქმელს, ვხვდებით ვრცელ დიალოგებსაც და ცნობიერების ნაკადის ტექნიკასაც. ამასთან, დროითი ნახტომები იმდენად ხშირი და მოულოდნელია, რომ მკითხველს დიდი ნებისყოფა და დაკვირვება სჭირდება იმისათვის, რომ ტექსტში არ დაიკარგოს. სწორედ ესაა მიზეზი რომანის კომპლექსურობისა, რის გამოც ზოგიერთი კრიტიკოსი მას იწუნებდა კიდეც.
რომანში მოქმედება ერთი დღის განმავლობაში ვითარდება - 1958 წლის 6 სექტემბერს, შაბათს. ამ დღეს ფემელების ოჯახის უფროსი, ბევრისმნახველი არქიტექტორი ჰაინრიხ ფემელი, 80 წლის იუბილეს აღნიშნავს. თუმცა, სხვადასხვა ნარატიული ხერხის მეშვეობით მკითხველი პერსონაჟებთან ერთად დროში მოგზაურობს და გერმანიის ნახევარსაუკუნოვან ისტორიას ეცნობა.
რომანი ფემელების ოჯახის სამი თაობის შესახებ მოგვითხრობს. ამ სამი თაობის წარმომადგენლების (ჰაინრიხის, რობერტისა და იოზეფის) ახალგაზრდობა გერმანიის ისტორიის კონკრეტულ მონაკვეთებს შეგვიძლია შევუსაბამოთ: გერმანიის იმპერიას, მესამე რაიხსა და ომისშემდგომ გერმანიას. ფემელების ოჯახი, ერთი შეხედვით, მრავალრიცხოვანი უნდა იყოს, მაგრამ „მათ ხომ სიკვდილი არ ეუცხოებათ, როგორც იტყვიან, შენობითაც კი არიან მასთან”.
გადაჭარბებული არ იქნება, თუკი „ბილიარდს“ ფერწერულ ნამუშევარს შევადარებთ. რომანი შეულამაზებელი, პირდაპირი და პირქუში ტილოა, რომელიც აღწერს იმ სამყაროს, რომელშიც შვიდი წლის მომაკვდავი ბიჭუნასგან მხოლოდ ჰინდენბურგის სახელი ჩაგესმის, სადაც ხელის ერთი მოძრაობა კაცს სიცოცხლის ფასად უჯდება, სადაც საკუთარი შვილის შემხედვარემ შეიძლება მხოლოდ მისი გარსიღა დაინახო. ამ სამყაროში ორი არჩევანი გაქვს: ან კამეჩის ზიარება უნდა მიიღო, ან ღვთის კრავი უნდა გახდე. თუმცა, არის მესამეც - შეგიძლია იყო მწყემსი და ბოლომდე იბრძოლო უსამართლობის წინააღმდეგ. მერე რა, თუ ეს ბრძოლა შეიძლება სიცოცხლის ფასადაც დაგიჯდეს.
ნაწარმოებში სამივე ფემელი, სიმბოლურად თუ პირდაპირი მნიშვნელობით, ერთი შენობის გარშემო ტრიალებს: წმინდა ანტონის სააბატოს ოჯახის უფროსი, ჰაინრიხ ფემელი 29 წლის ასაკში ააშენებს. ზუსტად 29 წლის ასაკში დაანგრევს ამ შენობას მისი ვაჟი, რობერტი. ეს ქმედება იქნება შურისძიება ყველა იმის სახელით, ვისაც კამეჩის რომელიმე განსახიერებამ ავნო, სიცოცხლე მოუსწრაფა ან ცხოვრების ბოლომდე დაღი დაასვა; ეს იქნება „ძეგლი კრავებისთვის, რომელთა საძოვებლადაც არავის ეცალა“. ფემელების ოჯახის ყველაზე უმცროს წევრს წმინდა ანტონის სააბატოს რესტავრაციას დაავალებენ, მაგრამ ამ პროექტის მართებულობაში თავად ის ბოლომდე დარწმუნებული არ არის. განა აზრი აქვს იმ მტვრის გროვის აღდგენას, რომლის დანგრევის გამოც ინგლისელი ოფიცერი თითქოსდა შეწუხებული სახით მხოლოდ “sorry”-ს გეუბნება, იმას კი ვერ (ან არ) ხვდება, რომ ბოდიშის ადრესატს რძლის ერთი ღიმილის დანახვად უღირს ყველა არქიტექტურული ძეგლი.
„თავაზიანი ქცევით შენიღბული დამცირება ყველაზე მძაფრად შეიგრძნობაო“ - იტყვის ამ წიგნის ერთ-ერთი პერსონაჟი და ამით იმ მოსაზრებას გაამყარებს, რომ ოპორტუნიზმი და მედროვეობა ყველა ეპოქის სენია და მნიშვნელობა არ აქვს, რომელი კამეჩისგან მიიღებ ზიარებას - მსუქნისგან თუ მიხრწნილისგან. კრავებისა და კამეჩების დაპირისპირება მარადიული სცენარია.
ჰაინრიხ ბიოლის ამ გენიალურ წიგნს ღირსეული ადგილი უკავია ომისშემდგომი გერმანული ლიტერატურის გამორჩეულ წიგნებს შორის. მწერალმა, ერთი შეხედვით საოჯახო რომანის სახით, შეულამაზებლად აღწერა გერმანიის ისტორიის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მონაკვეთი და ერთი მოზრდილი აგური დადო წარსულის გადააზრების საქმეში. „ბილიარდის“ ამ თარგმანით ღირსეულად შედგა ქართველი მკითხველის შეხვედრა ძველ, მონატრებულ ნაცნობთან.
ხელოვანის ავტოპორტრეტი
ავტორი: გიორგი ნიჟარაძე
ღმერთი არ გაგიწყრეთ და არასოდეს არ ქნათ პირი ორკესტრისკენ!
თანამედროვე გერმანელ მწერალს, პატრიკ ზიუსკინდს, ქართველი მკითხველი რომან „სუნამოთი“ იცნობს. წიგნი 2006 წელს ითარგმნა ქართულად და მალევე მოიგო მკითხველის გული. გენიალური პარფიუმერის, ჟან ბატისტ გრენუის თავგადასავლებით სავსე ამბავი არაერთი მკითხველისთვის გამოდგა საინტერესო და მიმზიდველი. თუმცა, ცოტამ თუ იცის, რომ „სუნამომდე“ რამდენიმე წლით ადრე ქართულ ენაზე ითარგმნა ზიუსკინდის მონოპიესა „კონტრაბასი“ - მწერლის პირველი დიდი წარმატება ლიტერატურულ ასპარეზზე. ნაწარმოები ქართულად ბიძინა რამიშვილმა თარგმნა და ოთარ ყარალაშვილის გამომცემლობამ დასტამბა.
ზიუსკინდს რაც შეეხება (ეს ახლა ცნობისათვის), იგი მწერალი-განდეგილია. წლებია, კარჩაკეტილად ცხოვრობს, ლიტერატურულ გარე სამყაროსთან კავშირი, შეიძლება ითქვას, გაწყვეტილი აქვს, არ იძლევა ინტერვიუებს და არც ფოტოკამერის ობიექტივთან უყვარს ურთიერთობა. მის ბიოგრაფიაზე ცოტა რამაა ცნობილი.
„კონტრაბასი“ მწერალმა 1980 წლის მიწურულს დაწერა. ნაწარმოები თავდაპირველად ჩაფიქრებული იყო, როგორც რადიოპიესა, თუმცა, 1981 წელს შედგა მისი პრემიერა თეატრის სცენაზე. პიესას უდიდესი წარმატება ხვდა და, როგორც სხვადასხვა გამოცემები ადასტურებენ, მომდევნო წლებში იგი ერთი სეზონის მანძილზე რამდენიმე ასეულჯერაც კი იდგმებოდა თეატრების სცენებზე. 1984 წელს პიესა წიგნადაც დაიბეჭდა, რამდენიმე წელიწადში კი ინგლისურად ითარგმნა. ნაწარმოების ასეთმა წარმატებამ ზიუსკინდის სამწერლო კარიერას დიდი ბიძგი მისცა, რაც მალევე დაგვირგვინდა „სუნამოთი“, რომელიც საერთაშორისო ბესტსელერი გახდა.
„კონტრაბასი“ ერთაქტიანი მონოდრამაა, რომლის მთავარი და ერთადერთი პერსონაჟიც სახელმწიფო ორკესტრის 35 წლის კონტრაბასისტია. მისი სახელი მკითხველისთვის ბოლომდე უცნობი რჩება. პიესის ექსპოზიცია ბევრს არაფერს გვეუბნება: პერსონაჟი ბრამსის მეორე სიმფონიის ფონზე გვიახლოვდება, ბოთლს ხსნის და ლუდს ისხამს. მის შესახებ გარკვეულ ფაქტებს დროთა განმავლობაში მისივე მონათხრობიდან ვიგებთ.
შემთხვევითი არაა, რომ მოქმედება მხოლოდ ერთ პატარა ოთახში ვითარდება. ამას იმასაც თუ დავუმატებთ, რომ ოთახი ბგერათშეუღწევია და სრულიად იზოლირებულია გარე სამყაროსგან, მივხვდებით, რომ სივრცე პიესაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს.
ხელოვანის ბედი ბევრი მწერლისთვის გამხდარა შემოქმედების მთავარი თემა, ისევე, როგორც ბევრს დაუწერია მარტოსულ, გარიყულ ადამიანზე. კონტრაბასისტი ორივე ერთადაა: მარტოსული ხელოვანი, რომელიც მონოტონურად ასრულებს თავის მოვალეობას და გარშემო არავინ ჰყავს.
თუმცა, როგორ არა! კონტრაბასი ხომ სულ მის გვერდითაა! მისი აჩრდილი გამუდმებით თავზე ადგას და მოსვენებას არ აძლევს. მაშინაც კი, როდესაც ქალთან განმარტოებას ახერხებს. ეს კი კონტრაბასის გადამკიდე მეტად იშვიათად ხდება. არადა, კონტრაბასი ხომ ყველაზე მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტია ორკესტრში! დირიჟორის არყოფნასაც კი აიტანს ორკესტრი, მაგრამ არა კონტრაბასისას. მეორე მხრივ, ეს ინსტრუმენტი ყველაზე მახინჯი, ტლანქი და მოუქნელია.
ასეთი ამბივალენტური გრძნობებითაა გამსჭვალული პერსონაჟი საკრავის მიმართ, რის ფონზეც იგი ათას რამეზე მოგვითხრობს. ზიუსკინდის ეს პატარა პიესა უამრავ თემას ეხება და მკითხველს ინტერპრეტაციის დიდ არჩევანს აძლევს. ერთ-ერთი მთავარი საკითხი ორკესტრში გამეფებული უთანასწორობაა, რომელიც, პერსონაჟს თუ დავუჯერებთ, საზოგადოებაში არსებული უთანასწორობის ზუსტი ასლია. კონტრაბასისტის მთავარი სურვილი ისაა, რომ ოდესმე ვინმემ მასაც დაუკრას ტაში, სოლისტისა და დირიჟორის მიღმა ისიც შეამჩნიოს, ერთდროულად ლამაზი და უხეირო ინსტრუმენტის გვერდით მყოფი, დაღლილი და იმედგაცრუებული. ის არ კარგავს იმედს, რომ ოდესმე შავი სამუშაოს შესრულებაც დაუფასდება.
მუსიკაზე მსჯელობას ნაწარმოებში იმდენად დიდი ადგილი უკავია, მავანი მკითხველი იმასაც იფიქრებს, ეს ამოდენა ამბავი მწერალმა იმისთვის მოიგონა, მუსიკის შესახებ თავისი მოსაზრებები რომ წარმოეჩინაო. თანაც, თუკი ზიუსკინდის „სუნამოს“ გავითვალისწინებთ (ეს ახლა მაგალითისთვის), ისიც გაგვახსენდება, რომ პოსტმოდერნისტული ხერხები მწერლისთვის უცხო არაა. მთხრობლის გულწრფელმა და პირდაპირმა შეფასებებმა ვაგნერზე, მოცარტსა და ბევრ სხვა კომპოზიტორზე, შეიძლება ზოგიერთი მკითხველი გააბრაზოს კიდეც, როგორ თუ ამას ჰკადრებს ამ დიად ხალხსო.
თუმცა, მეორე მხრივ, მკითხველი იმასაც შეამჩნევს, რომ, შესაძლოა, ეს შეფასებები მხოლოდ და მხოლოდ ერთი ახირებული, ცხოვრებაზე გულმოსული კონტრაბასისტის დამოკიდებულება იყოს, რომლის სახესაც მწერალი მსუბუქი ირონიითა და კომიზმით გვიხატავს. თუმცა, ისიც უნდა ითქვას, რომ პერსონაჟი მკითხველში ემპათიას უფრო იწვევს, ვიდრე გაღიზიანებას.
ნაწარმოების მეორე ნაწილში ერთი ინტრიგაც ჩნდება, რაც დაძაბულობას ნელ-ნელა ზრდის: ოცდახუთიოდე წლის მეცო-სოპრანო სარა, რომელზეც შეყვარებულია კონტრაბასისტი. რაღა გასაკვირია და სხვების მსგავსად, მას ვერც სარა ამჩნევს. თუმცა, არსებობს ერთი, მართლაც რომ ჰეროსტრატული აქტი, რომელსაც სარას ყურადღების მოპოვება შეუძლია. მიიყვანს თუ არა პერსონაჟი ჩანაფიქრს ბოლომდე, ამას წიგნის წაკითხვის შემდეგ შეიტყობთ.
ცალკე აღნიშვნის ღირსია პიესის სტრუქტურა, თავისი რიტმით, პაუზებითა და გამეორებებით, რაც ტექსტს საორკესტრო ნაწარმოებს ამსგავსებს. ამას ემატება ტექსტში ნახსენები უამრავი მუსიკალური ნაწარმოები, რომელთა მოსმენაც პიესის კითხვასთან ერთად ისეთ ატმოსფეროს ქმნის, თითქოს წარმოდგენას ესწრებით. საგულისხმოა, რომ პიესის სტილი ქართულ თარგმანშიც მშვენივრადაა გადმოტანილი და მუსიკალური ტერმინებით დახუნძლული ტექსტი მკითხველისთვის სასიამოვნო წასაკითხი ხდება.
პატრიკ ზიუსკინდის „კონტრაბასის“ ქართული თარგმანის გაცოცხლებით გამომცემლობა „სიესტამ“ ახალ სერიას ჩაუყარა საფუძველი. „პატარა შედევრების“ მიზანია მკითხველს შესთავაზოს სხვადასხვა ეპოქისა და ჟანრის, ცნობილი თუ უცნობი, მცირე პროზაული ნაწარმოებები.
მამის მოგზაურობა ნარკომანი შვილის სამყაროში
ავტორი: გიორგი ნიჟარაძე
ოიდიპოსის მიერ მამის მკვლელობას და დედის ცოლად შერთვას, თითქოს, თავისი მიზეზები აქვს. ეს ძველი ბერძნული ამბავია, რომელიც, ბუნებრივია, ბედისწერასთანაა გადაჯაჭვული. დელფოს ქურუმის წინასწარმეტყველება უნდა ახდეს – შვილმა უნდა მოკლას მამა და ცოლად შეირთოს საკუთარი დედა. წინასწარმეტყველებით შეძრწუნებული ოიდიპოსი გაქცევას ცდილობს, მაგრამ გაუცნობიერებლად თავადვე აღასრულებს უკვე დაწერილს. მეორე მხრივ კი ოიდიპოსი არ იცნობს საკუთარ მშობლებს: გზაჯვარედინზე მოკლულ მეფე ლაიოსს და გარდაცვლილი მეფის ულამაზეს ქვრივს – იოკასტეს. როგორ შეიძლება წინასწარმეტყველებას ხელი შეუშალო, როცა საკუთარ მშობლებს არც კი იცნობ? თუმცა, ეს სულ სხვა ამბავია.
რა ხდება მაშინ, როცა მშობელი თავის შვილს ვერ ცნობს? ერთი შეხედვით, მის წინ მდგომი ბიჭი ის პატარა ბიჭუნაა, რომელიც დიდი რუდუნებით გაზარდა და რომლის შინაგან სამყაროსაც ასე კარგად იცნობდა; კარგი ბიჭი, რომელიც ბევრს კითხულობდა, მუსიკითა და კინოთი იყო გატაცებული. მაგრამ არა! ეს ბიჭი მამისთვის სრულიად უცხოა.
ეს მამა დევიდ შეფია, ამერიკელი მწერალი, პუბლიცისტი და ჟურნალისტი, ბიჭი კი – მისი ვაჟი, ნიკი. ნიკი ნარკომანია, ტინეიჯერობისას მარიხუანის მოწევით დაიწყო და შემდეგ მძიმე ნარკოტიკებზე გადავიდა. თუმცა, მძიმე ნარკოტიკების კლასიფიკაციაშიც არის ერთი, ყველაზე ძლიერი და ყველაზე დამანგრეველი – მეტამფეტამინი. „იცნობდე შენს მტერს“ – დევიდ შეფი ამ შეგონებას მიჰყვება და მეტამფეტამინის კვლევას იწყებს. კვლევის პროცესი მისთვის უცხო არაა, წარმატებული ჟურნალისტია და მთელი ცხოვრებაა, თავს წერით ირჩენს. მაგრამ ამ შემთხვევაში საქმე შვილის სიცოცხლეს ეხება. კვლევის შედეგები კი არც ისე დამაიმედებელია: მეტამფეტამინზე დამოკიდებულებისგან თავის დახსნას მხოლოდ თითზე ჩამოსათვლელი ადამიანები ახერხებენ, მის მიერ მოყენებული ზიანის აღდგენას კი წლები სჭირდება.
გემახსოვრებათ გენიალური სცენა ლეონარდო დი კაპრიოს შესრულებით ფილმიდან „კალათბურთელის დღიური“, რომელშიც ახალგაზრდა ნარკომანი ბიჭი დედას უვარდება სახლში და ნარკოტიკისთვის ფულს სთხოვს. დედა ჯაჭვით დაბმული კარის უკან დგას და ტირის, ბოლოს კი პოლიციაში რეკავს. თუმცა, ეს არც აპათიაა და არც შვილის მიმართ უსიყვარულობის გამოხატულება. ეს ის მომენტია, როცა ხვდები, რომ შვილის გადასარჩენად ყველაფერი გააკეთე, მაგრამ შენი ყველა ცდა უშედეგო გამოდგა. მისი გადარჩენა შენზე აღარ არის დამოკიდებული, ბრძოლამ შედეგი ვერ გამოიღო და გარემოებებს ნებდები.
წლების შემდეგ დევიდ შეფიც მივა ამ სტადიამდე, თუმცა, იქამდე ძალიან დიდი გზა აქვს გასავლელი. გზა ბრძოლის, იმედგაცრუების, ერთი კლინიკიდან მეორეში სირბილის, ქალაქის ჯურღმულებში შვილის ძებნის. გზა, რომელიც ტვინში სისხლის გაჟონვასაც გამოიწვევს. თუმცა, ამ გზას დევიდი მარტო არ გადის. მასთან ერთად არიან მეუღლე, ორი მცირეწლოვანი შვილი და ყოფილი მეუღლე (ნიკის დედა). დევიდის მონათხრობიდან ვხვდებით, რამოდენა გავლენა შეიძლება იქონიოს ოჯახის წევრის ნარკომიჯაჭვულობამ ადამიანზე. ესაა მომენტი, როდესაც ნარკომიჯაჭვულობაზე მიჯაჭვული ხდები. აღარ არსებობს სხვა საფიქრალი და გასაჭირი, გარდა ერთისა. დროთა განმავლობაში დევიდი ნიკის მდგომარეობას თავის თავსაც აბრალებს: იქნებ ცოლს არ უნდა გავშორებოდი. იქნებ ნიკისთვის მშობლების ცალ-ცალკე ცხოვრებით გამოწვეული პრობლემებია მისი ამჟამინდელი მდგომარეობის მიზეზი? იქნებ პირველად მარიხუანა მასთან ერთად რომ გავსინჯე მაშინ დაიწყო ყველაფერი? მსგავსი ფიქრები და ნიკის გაუთავებელი გაუჩინარება დევიდის ჯანმრთელობაზეც ახდენს გავლენას.
თუმცა, მთავარი მოქმედი პირი ამ ამბავში მაინც ნიკია. ისაა დამნაშავეც და მსხვერპლიც. არადა, ერთი შეხედვით მარტივია: მან ნარკოტიკი აღარ უნდა მოიხმაროს. ვინ იცის, რამდენი სასიკვდილოდ დაავადებული ადამიანი გაუცვლიდა ნიკს ადგილს. მაგრამ საქმე ისაა, რომ მიჯაჭვულობა არც ისე იოლი დასაძლევია, როგორც ერთი შეხედვით ჩანს. ნარკომანიის მარწუხებიდან თავის დაღწევაში ნიკს უამრავი გამაჯანსაღებელი დაწესებულება და პროგრამა ეხმარება, თუმცა, ეს დაწესებულებები გარანტიას ვერ იძლევიან. თანაც, გამოჯანმრთელების გზაზე ხშირია რეციდივებიც, რაც ნიკსაც ბევრჯერ ემართება.
ნიკის ისტორია არაფრითაა უნიკალური და გამორჩეული. მის მსგავსად უამრავი მოზარდი იტანჯება მსოფლიოში. „განსხვავებული ნარკოტიკები, განსხვავებული ქალაქები, მაგრამ იგივე ამბავი“ – აი, რას სწერს ერთ-ერთი მკითხველი დევიდ შეფს იმ სტატიის საპასუხოდ, რომელშიც მამა თავისი ვაჟის ნარკოდამოკიდებულების ამბავს ჰყვება. შეფი ხვდება, რომ ახალგაზრდები მარტონი აღმოჩნდნენ დაავადების პირისპირ. მშობლების, ოჯახის წევრების, ექიმებისა და სახელმწიფოს დახმარება აუცილებელია, მაგრამ საკმარისი მაინც არ არის. მთავარი ნაბიჯი დაავადებულმა უნდა გადადგას.
დევიდ შეფის „კარგი ბიჭი“ ემოციურად და საქმის ცოდნით მოყოლილი ამბავია ბრძოლაზე, სიყვარულზე, ზრუნვაზე, ტანჯვასა და იმედგაცრუებაზე. მწერალი სათქმელს შეულამაზებლად და გულწრფელად ამბობს, მიუხედავად იმისა, რომ უაღრესად პირადულ საკითხებს ეხება. ამიტომაცაა, რომ „კარგი ბიჭი“ უამრავი ადამიანისთვის ნუგეშის მიმცემად და დამაიმედებლად იქცა. მათთვის, ვისაც საყვარელი ადამიანის ნარკოდამოკიდებულების გამო ცხოვრებაზე ხელი ჰქონდა ჩაქნეული. დევიდ შეფმა მკითხველს ასწავლა, რომ ბრძოლას ყოველთვის აქვს აზრი.
წიგნის დაწერიდან თითქმის თხუთმეტი წელია გასული. დღეს ნიკი წარმატებული მწერალია. რაც მთავარია, ნარკოდამოკიდებულებას თავი დააღწია და განიკურნა. მამა-შვილს ხშირად ნახავთ ცნობილი ტელეკომპანიების გადაცემებში, სადაც თავიანთ გამოცდილებაზე ჰყვებიან და ამით კიდევ ერთ ნაბიჯს დგამენ ნარკომანიის სტიგმატიზაციის წინააღმდეგ.
2018 წელს ბელგიელმა რეჟისორმა, ფელიქს ვან გრონინგენმა, დევიდისა და ნიკის შესახებ ფილმი გადაიღო. მამა-შვილის როლს ფილმში სტივ კარელი და ტიმოთი შალამე ასრულებენ.
ლორა სპინის „ჩალისფერი მხედარი”, ანუ კარგად გახსენებული პანდემია
ავტორი: გიორგი ნიჟარაძე
მსოფლიო ომებმა, ფაქტობრივად, განსაზღვრა მთელი XX საუკუნე: ხელი შეუწყო იმპერიების ნგრევასა და ჩამოყალიბებას, შეცვალა მსოფლიო გეოპოლიტიკური მდგომარეობა და კვალი დაატყო უამრავი ადამიანის ცხოვრებას. მათ შესახებ დღემდე წერენ მხატვრულ და სამეცნიერო წიგნებს, იღებენ ფილმებს. პირველი და მეორე მსოფლიო ომი მყარადაა შემონახული კოლექტიურ მეხსიერებაში და მათ მაგალითზე დღემდე ვსწავლობთ.
რა გახდა მიზეზი იმისა, რომ ისეთი მასშტაბური ჰუმანიტარული კატასტროფა, როგორიც „ესპანური გრიპი“ იყო, ისტორიამ თითქოს ჩაყლაპა და მას თითქმის აღარავინ ახსენებს? სწორედ ეს შეკითხვა გახდა შთაგონების წყარო ბრიტანელი ჟურნალისტის, ლორა სპინისთვის, რომლის 2017 წელს გამოსული წიგნი - „ჩალისფერი მხედარი“ - ისტორიის გადააზრების მცდელობაა; იმ ისტორიისა, რომელიც „ესპანურ გრიპს“ სათვალავში არ აგდებს. სპინის აზრით, „ესპანური გრიპი“ შემონახულია პირად, მაგრამ არა კოლექტიურ მეხსიერებაში: „ის არსებობს არა როგორც ისტორიული კატასტროფა, არამედ, როგორც მილიონობით ადამიანის ცალკეული, კერძო ტრაგედია“ (სპინი 2022, 13).
XX საუკუნის დასაწყისში მეცნიერება ხალხში დიდად პოპულარული იყო. თუმცა, ხალხის უმეტესობა მას მაინც კრძალვითა და რიდით უყურებდა. გრიპი იმ სამყაროში გაჩნდა, რომელიც ძველსა და ახალ დროს შორის იყო გამოკიდებული: ადამიანს ერთდროულად სჯეროდა როგორც რაციონალიზმის, ისე კუდიანების. ისევე, როგორც ძველი ბერძნები, ხალხი დაავადებას ღვთისგან მოვლენილ სასჯელად აღიქვამდა და მის დამარცხებას ლოცვით ცდილობდა. ერთ-ერთი ასეთი შემთხვევის შესახებ ლორა სპინი წერს: ესპანეთის ქალაქ სამორაში, მაშინ როდესაც გრიპი მძვინვარებდა, ეპისკოპოსმა ალვარო ი ბაიანომ ცხრადღიანი საღამოს ლოცვები დანიშნა. მისი აზრით, გრიპი გამოწვეული იყო ცოდვებითა და უმადურობით, რის გამოც „მარადიული სამართლიანობის შურისმაძიებელი ძალა“ მათ სჯიდა. სამორაში გრიპს უამრავი ადამიანი შეეწირა, გაცილებით მეტი, ვიდრე ესპანეთის რომელიმე სხვა ქალაქში. თუმცა ეპისკოპოსს მაინც მიენიჭა „ქველმოქმედის ორდენი“ პანდემიის დროს გრიპის წინააღმდეგ ბრძოლისთვის.
სამორის გარდა, წიგნში უამრავი მაგალითია მოყვანილი, რომელიც აღწერს პანდემიისადმი სხვადასხვა კულტურის დამოკიდებულებას. ნიუ-იორკსა თუ სპარსეთის ქალაქ მეშჰედში, რიო-დე-ჟანეიროს ჯურღმულებსა თუ ბრისტოლის ყურეში, ოდესაში თუ ჩინეთის პროვინცია შანსიში, გრიპმა თავდაყირა დააყენა ხალხის ყოველდღიური ცხოვრება. მასთან გამკლავების გზები სხვადასხვანაირი იყო, რაც, სპინის აზრით, ხაზს უსვამს პანდემიის ღრმად სოციალურ ხასიათს. როგორც ერთ-ერთმა გამოკვლევამ აჩვენა, ისეთმა აკრძალვებმა, როგორიცაა ნიღბის ტარების ვალდებულება და საჯარო სივრცეში შეკრების აკრძალვა, თითქმის 50%-ით შეამცირა სიკვდილიანობის მაჩვენებელი აშშ-ის ზოგ ქალაქში. ამასთან, გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭებოდა აკრძალვების შემოღების სისხარტეს და ხანგრძლივობას. ზოგიერთ ქვეყანაში კი აკრძალვებს საერთოდ არ მიმართავდნენ, რაც მნიშვნელოვნად უწყობდა ხელს დაავადების გავრცელებას.
გარდა კულტურებს შორის არსებული განსხვავებებისა, ლორა სპინი გვიამბობს ბევრ ინდივიდუალურ შემთხვევაზეც - მწერლებზე, მხატვრებზე, ცნობილსა თუ უცნობ ადამიანებზე, რომლებიც „ესპანური გრიპით“ დაავადდნენ და ზოგ შემთხვევაში მას ემსხვერპლნენ კიდეც. პირველი მსოფლიო ომის დასრულებამდე ორი დღით ადრე პარიზის ერთ-ერთ უბანში სასიკვდილო სარეცელზე მწოლი გიიომ აპოლინერი, თავის უკანასკნელ ფერწერულ ტილოზე მომუშავე ეგონ შილე, რუსული მუნჯი კინოს პოპულარული მსახიობი ვერა ხოლოდნაია, სანადირო თოფით შეიარაღებული გუსტავ კლიმტი, ჟენევის ტბის პირას სასტუმროში ექიმებისგან მიტოვებული რომენ როლანი - ეს იმ ადამიანთა მცირე ჩამონათვალია, ვინც „ესპანური გრიპი“ თავის თავზე გამოსცადა და რომელთა პირად ისტორიებსაც ლორა სპინი დეტექტივისთვის დამახასიათებელი სიმძაფრით გვიყვება.
ბრიტანელი მწერალი ვერა ბრიტენი, რომელიც პირველ მსოფლიო ომში ექთნად მუშაობდა, „დაკარგულ თაობას“ უწოდებდა ომში გარდაცვლილ იმ ახალგაზრდა, ჯან-ღონით სავსე, განათლებულ მამაკაცებს, რომლებსაც შინ დაბრუნების შემთხვევაში ბევრი შესაძლებლობა ექნებოდათ. ლორა სპინი კი ჭეშმარიტად დაკარგულ თაობად იმ ხალხს მიიჩნევს, ვისაც „‘ესპანურმა გრიპმა’ დედის საშოში მიუსწრო“. როგორც წლების შემდგომ ჩატარებულმა გამოკვლევებმა აჩვენა, ის მოზარდები, ვისაც გრიპი პრენატალურ პერიოდში შეეხო, თანატოლებთან შედარებით უფრო დაბლები, გონებრივად ნაკლებად განვითარებულნი და გულის დაავადებისადმი მიდრეკილნი იყვნენ.
ლორა სპინის ნაშრომის მთავარი ღირსება, ალბათ, მაინც ის წინასწარმეტყველებაა, რომელსაც იგი მეცნიერთა ვარაუდებზე დაყრდნობით აკეთებს. 2017 წელს გამოსულ წიგნში ავტორი წერს, რომ გრიპის მორიგი პანდემია გარდაუვალია და მსოფლიო მას მზად უნდა შეხვდეს. საინტერესოა, ამ სტრიქონების წერისას თავად ავტორი თუ იფიქრებდა, რომ მისი სიტყვები სულ რამდენიმე წელიწადში გამართლდებოდა. მართლაც, კოვიდ-19-ის პანდემიამ წიგნს მეტი აქტუალობა შესძინა და მის მიმართ ინტერესიც გაამძაფრა. მიუხედავად ანდრე მორუას ცნობილი ნათქვამისა, „სხვადასხვა თაობის აზროვნება ისევე ამოუცნობია ერთმანეთისთვის, როგორც ლაიბნიცის მონადებიო“, წიგნის კითხვისას ძნელია ვერ შეამჩნიო მსგავსებები ორ სხვადასხვა, ერთმანეთისგან მთელი საუკუნით დაშორებულ ეპოქაში მცხოვრებ ადამიანთა შორის.
ორივე შემთხვევის მაგალითზე კარგად გამოჩნდა, რომ, როდესაც ადამიანის სიცოცხლეს საფრთხე ემუქრება, ხალხში ქაოსი და პანიკა ისადგურებს. საზოგადოება ვერ თანხმდება მთელ რიგ საკითხებზე, ჩნდება დეფიციტი საკვებ პროდუქტებსა და მედიკამენტებზე, დიდია უნდობლობა სახელმწიფო სტრუქტურებისა და მედიცინისადმი. ამის საპირისპიროდ იზრდება რელიგიისა და ეკლესიის როლი. ეს ყველაფერი პანდემიის თანმდევი მოვლენებია, რასაც გვერდს ვერ აუვლი. თუმცა, წარსულის გამოცდილებაზე სწავლა მაინც შესაძლებელია. „ჩალისფერი მხედარი“ სწორედ ამას გვეუბნება: წარსულთან ფრთხილი მოპყრობაა საჭირო, მას კი არ უნდა გაექცე და დაემალო, ისე, როგორც ამას ალასკელი ესკიმოსები აკეთებდნენ, არამედ კარგად უნდა შეისწავლო და ახალ გამოწვევას მომზადებული შეხვდე, რადგან ისტორია საუკეთესო მასწავლებელია.
